یکی از تست‌های آزمایشگاهی رایج در انسان و حیوانات، شمارش کامل خون یا همان CBC است، که جهت تشخیص و ارزیابی بسیاری از بیماری‌ها مثل کم‌خونی‌ها، عفونت‌ها و … مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تست معمولاً شامل تعیین تعداد، نوع، شکل و اندازه‌ی سلول‌های خونی است.
سلول‌های موجود در جریان گردش خون به طور کلی به سه نوع تقسیم می‌شوند که شامل سلول‌های سفید خون (لکوسیت)، سلول‌های قرمز خون (اریتروسیت)، و پلاکت‌ها (ترومبوسیت) هستند. در بسیاری از بیماری‌ها ممکن است تغییراتی در تعداد، شکل و یا اندازه‌ی این سلول‌ها رخ دهد، بنا بر این شمارش کامل خون می‌تواند در تشخیص بیماری‌ها بسیار راهگشا باشد.
یک آزمایش خون معمولی، آزمایش CBC یا شمارش کامل سلول های خونی نام دارد و گلبول های سفید و قرمز خون و سطح هموگلوبین و دیگر ترکیبات خونی را اندازه می گیرد. این آزمایش قابلیت تشخیص کم خونی، عفونت و حتی سرطان خون را دارد.
در شمارش کامل سلول‌های خونی موارد زیر اندازه گیری می‌شوند:
• تعداد گلبولهای قرمز خون (RBCs) دامنه مقادیر ۴/۵-۵/۵ (x ۱۰۶/ml) در آقایان
و ۴/۰-۴/۹ (x ۱۰۶/ml) در خانم‌ها
• تعداد گلبولهای سفید خون (WBCs) دامنه مقادیر ۴۵۰۰-۱۰۰۰۰ در هر میلی لیتر خون
• مقدار هموگلوبین خون
• مقدار هماتوکریت خون (نسبت حجم گلبولهای قرمز به حجم کل خون) ۴۱-۵۰%
• حجم متوسط یک گلبول قرمز (MCV) دامنه مقادیر ۷۶-۹۶ fl
• میزان متوسط وزن هموگلوبین در یک گلبول قرمز (MCH) دامنه مقادیر ۲۶-۳۴ پیکوگرم
• میزان میانگین غلظت هموگلوبین سلولی (MCHC) دامنه مقادیر ۳۲-۳۷% (MCHC غلظت متوسط هموگلوبین در حجم معینی از گلبولهای قرمز است؛ و با تقسیم هموگلوبین بر هماتوکریت به دست می‌آید.)
• تعداد پلاکت‌ها (Plt) نیز معمولاً در این آزمایش ذکر می‌شود. دامنه مقادیر ۱۰۰۰۰۰-۴۵۰۰۰۰
• شمارش تفریقی گلبولهای سفید که شامل نوتروفیل، بازوفیل، ائوزینوفیل، لنفوسیت، و مونوسیت هستند، که به صورت درصد گزارش می‌شود.
RBC یا (Red blood cell)
گلبولهای قرمز اصلی‌ترین قسمت خون و عامل رنگ قرمز آن هستند. خود این رنگ قرمز به دلیل وجود ماده‌ای به نام هموگلوبین است که به گلبول‌قرمز کمک می‌کند تا اصلی‌ترین وظیفه‌ی خود یعنی حمل و نقل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن را انجام دهد.
چه چیزهایی باعث کاهش RBC می‌شود؟
انواع خون‌ریزی‌ها، سوءتغذیه، کمبود آهن یا کمبود ویتامین B12، برخی بیماری‌های خاص، بعضی مشکلات ژنتیکی مثل گلبولهای قرمز داسی شکل، مشکلات مغز استخوان و …. می‌توانند از علل کاهش RBC باشند. خوردن داروهایی مثل کلرامفنیکل هم باعث کاهش RBC می‌شود.
چه چیزهایی باعث افزایش RBC می‌شود؟
بیماری‌های ریوی یا کلاً هر نوع بیماری‌که هیپوکسی مزمن یا (کمبود اکسیژن طولانی مدت در بدن) ایجاد می‌کند، مثل بیماری‌قلبی مادرزادی، می‌تواند باعث تولید بیشتر RBC شود.
در ورزشکاران و یا افرادی که در ارتفاعات زندگی می‌کنند، گلبول قرمز می‌تواند بیشتر از تعداد طبیعی باشد که نشان دهنده‌ی بیماری نیست.
WBC یا (white blood cell)
اندازه‌گیری مقدار گلبولهای سفید خون، یکی از روش‌های اصلی برای تعیین وجود عفونت در بدن است، چون این سلول‌ها که جزو سیستم دفاعی بدن هستند، در بیماری‌های عفونی و غیرعفونی واکنش‌های مختلفی از خود نشان می‌دهند.
شمارش WBCها دو جزء دارد: یکی مقدار کلی گلبولهای سفید در یک میلی‌لیتر خون و دوم شمارش جزء به جزء این سلول‌ها، چون گلبولهای سفید خون، پنج نوع مختلف دارند که کم و زیاد شدن هر کدام از این انواع، معنی خاص خود را خواهد داشت. کلمه «diff» که در جلوی CBC نوشته می‌شود، درخواست برای شمارش همین انواع مختلف گلبول سفید است.
محدوده خطر: WBC کمتر از ۲۵۰۰ و بیشتر از ۳۰۰۰۰ نشان دهنده‌ی بیماری‌هایی هستند که می‌توانند گاهی خطرناک باشند.
چه چیزهایی باعث کاهش WBC می‌شود؟
لکوپنی یا کاهش گلبول سفید به مقادیر کمتر از ۴ هزار گفته می‌شود که معمولاً در اثر نارسایی مغز استخوان، مسمومیت دارویی، عفونت بسیار زیاد، سوءتغذیه، بیماری‌های خودایمنی، و ایدز به وجود می‌آید. در بسیاری از انواع نارسایی‌های مغز استخوان، مثلاً بعد از شیمی درمانی، رادیوتراپی و … هم این مقدار کاهش مییابد.
چه چیزهایی باعث افزایش WBC می‌شود؟
افزایش گلبول سفید، لکوسیتوز نام دارد و به مقادیر بالاتر از ۱۰ هزار گفته می‌شود که به طور معمول نشان‌دهنده‌ی عفونت، التهاب، تخریب بافت بدن، لوسمی یا سرطان خون است. ضربه و جراحت، استرس و تب هم مقدار WBC را افزایش می‌دهد.
شمارش تفریقی WBC
در بیماری‌های عفونی مختلف، بسته به عامل ایجاد کننده‌ی عفونت، انواع مختلفی از گلبولهای سفید وارد عمل می‌شوند. در نتیجه با بررسی این که کدام نوع WBC کاهش یا افزایش یافته می‌توان حدس زد که عامل عفونت چه بوده است. مثلاً ائوزینوفیل‌ها آنتی هیستامین می‌سازند، بنا بر این در واکنش‌های ازدیاد حساسیت نقش دارند، همین طور در عفونت‌های انگلی میزان ائوزینوفیل‌ها افزایش مییابد. اما میزان نوتروفیلها در عفونت‌های باکتریایی بیشتر می‌شود.
خلاصه پارامتر های آزمایش CBC:
۱- W.B.C – White Blood Cell
سلول های سفید خون که مسئول حفظ ایمنی و سربازان دفاعی بدن در برابر عوامل عفونی و خارجی هستند. تعداد این سلول ها در افراد طبیعی به طور معمول در محدوده ی ۴۰۰۰ تا ۱۱۰۰۰ عدد در یک میکرولیتر خون می باشد.
به طور معمول در عفونت ها تعداد این سلول ها افزایش می یابند اگر چه در بعضی از عفونت های ویروسی شاهد کاهش تعداد سلول هستیم.
سلول های سفید خون دارای انواع مختلفی هستند که هر یک وظیفه خاصی به عهده دارند.
* نوتروفیلها Neutrophils مسئول مبارزه با عوامل عفونی باکتریایی هستند و درصد بالایی از سلول های سفید خون به این دسته تعلق دارد. اگر چه در نوزادان و افراد کهنسال این نسبت بالعکس می شود و تعداد لنفوسیتها بیشتر از نوتروفیلها است.
۲- RBC – Red Blood Cell
سلول های قرمز خون نقش حیاتی اکسیژن رسانی به بافت های بدن را از طریق عروق خونی به عهده دارند. تنها بافتی که فاقد عروق خونی هست قرنیه چشم می باشدکه به روش انتشار، مواد غذایی به این بافت می رسد ولی در سایر بافت ها عروق خونی به صورت مویرگی منتشر شده و در تماس سلول های خونی با سلول های بدن اکسیژن که به هموگلوبین داخل سلول قرمز متصل می باشد به سلول های بدن منتقل می شود و موجب ادامه حیات سلول و بافت عضو بدن می شود.
اکسیژن داخل سلول قرمز در زمان عبور از ریه به هموگلوبین آن متصل می شود. اکسیژن به آهن موجود در هموگلوبین متصل می شود و به بافتها منتقل می گردد بنابراین کمبود آهن در فرایند اکسیژن رسانی به بافتها اختلال ایجاد می نماید .
در یک فرد بالغ طبیعی تعداد RBC در خون ۴.۵ میلیون تا ۶.۵ میلیون عدد در یک میکرولیتر خون است.
عمر سلول های قرمز خون به طور میانگین ۱۲۰ روز است و پس از آن در طحال و کبد تجزیه شده و آهن داخل آن دوباره بازیافت می شود. از آنجا که گلوکز نیز به هموگلوبین سلول قرمز متصل می شود لذا از این خاصیت در اندازه گیری میانگین قند غیر ناشتای خون (HbA1C) در سه ماه گذشته بیمار استفاده می شود.
کمبود ویتامین B12 یا B6 (اسیدفولیک) ایجاد نوعی کم خونی به نام آنمی مگالوبلاستیک می کند که در آن اندازه سلول های قرمز از حد طبیعی آن (۴٫۵-۶٫۵ میکرولیتر) بزرگتر می شوند.
آزمایش های اندازه گیری مقدار B12، B6، Fe،Ferritin و هموگلوبین الکتروفورز می توانند انواع کم خونی احتمالی در بیماران را مشخص نمایند.
۳- HGB- Hemoglobin B
هموگلوبین داخل سلول های قرمز خون نقش بسیار حساسی در اکسیژن رسانی و ادامه حیات انسان بازی می کنند. هموگلوبین از دو قسمت هم و گلوبین ساخته شده است . قسمت گلوبین آن عمدتا از دو زنجیره پلی پپتیدی آلفا و بتا ساخته شده که اختلال در ساخت این زنجیره ها می تواند منجر به تالاسمی از نوع آلفا تالاسمی یا بتا تالاسمی گردد.
علائم کم خونی به طور معمول شامل بی حالی، سردرد های مزمن، خستگی، کمبود انرژی در فعالیت های روزانه و ورزشی، رنگ پریدگی، حالت عصبی و استرس می باشد.
البته در مواردی پرخونی نیز علائمی مثل خستگی و بی حالی ایجاد می کند که ناشی از کمبود اکسیژن رسانی به اندام می باشد. زیاد بودن تعداد سلول های قرمز در جریان خون مانند بزرگراه پرترافیک و مملو از ماشین است که به رقم تعداد زیاد خودرو مسافرین دیر به مقصد می رسند.
HCT: هماتوکریت نشان دهنده درصد گلبول های قرمز نسبت به حجم خون می باشد و می بایست با سایر فاکتورهای خون مانند RBC و Hb مورد بررسی قرار گیرد و نام کامل آن Hematocrit است.
MCV: ام سی وی نشان دهنده اندازه متوسط گلبول های قرمز خون می باشد و نام کامل آن Mean corpuscular volume است.
MCH: ام سی اچ به معنی میزان متوسط حمل اکسیژن توسط هموگلوبین به درون گلبول قرمز خون می باشد(به زبان ساده تر میزان اکسیژن موجود در خون) و نام کامل آن Mean corpuscular hemoglobin است.
MCHC: بیانگر درصد هموگلوبین موجود در داخل گلبول قرمز است و نام کامل آن Mean corpuscular hemoglobin concentration می باشد.
RDW: بیانگر گستره توزیع گلبول های قرمز است و نام کامل آن Red cell distribution width می باشد.