لیشمانیوزها که در شمار بیماریهای مشترک انسان و حیوا ن اند، در تمام نقاط جهان وجود دارند و به صورت ضایعات پوستی سالک ، احشایی کالاآزار و مخاطی – پوستی بروز می کنند . عامل بیماریزای لیشمانیوز نوعی تک یاخته به نام لیشمانیا از راسته کینتوپلاست داران است که بر حسب محیط زندگی خود به دو شکل بدون تاژک آزاد ) اماستیگوت یا جسم لیشمن ( و تاژکدار ) پرومستیگوت دیده می شود . این انگل در مهر ه داران در درون سلول های بیگانه خوار تک هسته ای زندگی می کند و تکثیر می یابد . لیشمانیوزها عموما توسط گونه های پشه خاکی منتقل میشوند .
اپیدمیولوژی بیماری لیشمانیوز جلدی ( سالک )
بیماری سالک از قدیم در ایران شناخته شده بوده و در کتب قدیم ایران از جمله قانون ابوعلی سینا از زخمی یاد شده به نام خیرونیه که مدتها دوام داشته و درمانش مشکل و در برابر داروهای گوناگون مقاوم بوده است و با نشانه ها و علایمی که از این زخم ذکر شده تصور می رود که زخم سالک باشد . از اوایل قرن بیستم مطالعات گسترده ای در مورد لیشمانیوز پوستی در اطراف تهران صورت گرفت از جمله در سال 1913 نلیگان به مطالعه سگ های ولگرد اطراف تهران پرداخت و متوجه وجود زخم های پوستی و ضایعات احشایی در این سگ ها شد . در سال 1915 لاشه 21 سگ ولگرد در تهران را مورد آزمایش قرار داد و 15 سگ را مبتلا به سالک تشخیص داد . از سال 1320 به بعد پژوهشگران ایرانی در زمینه اپیدمیولوژی، اختصاصات آزمایشگاهی انگل، گونه های پشه خاکی آلوده و درمان موارد سالک مطالعات متعددی انجام دادند . براساس مطالعاتی که توسط این پژوهشگران و پژوهشگران انستیتو تحقیقات بهداشتی دانشکده بهداشت دانشگاه تهران در سال های اخیر انجام گرفته است بیماری سالک در نقاط گوناگون ایران مشاهده شده است . در سال 1387 ، بالغ بر 26 هزار مورد سالک با میزان بروز 37 در 100 هزار نفر در ایران ثبت و گزارش شده است که این تعداد در سال 1390 به 20585 مورد با میزان بروز 27 در 100 هزار نفر رسیدهاست .
بیش از 90 % موارد بیماری در 88 شهرستان کشور اتفاق افتاده است و در 17 استان انتقال بیماری صورت
می گیرد . دو نوع سالک شهری و روستایی در ایران وجود دارد که در بسیاری از استان ها به خصوص در مناطق
روستایی، سالک نوع روستایی ) بیش از 70 % موارد مبتلا ( و در شهرهای بزرگ و متوسط، سالک نوع شهری شایع است . در سال 1390 شهر های شیراز، مشهد، اصفهان و استان های گلستان، کرمان، خوزستان، ایلام، یزد،سیستان و بلوچستان، سمنان، قم، خراسان شمالی و بوشهر بیشترین موارد آلودگی را داشته اند . بالغ بر 80 % موارد
سالک کشور نوع روستایی می باشد . سالک نوع شهری در شهرهای مشهد، شیراز، تهران، کرمان، نیشابور، یزد، بم
و … وجود دارد که ممکن است در هر منطقه شهری دیگر اتفاق بیفتد . سالک نوع روستایی در مناطقی از استان های اصفهان، فارس، خوزستان، کرمان، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، بوشهر، هرمزگان، سمنان، سیستان و بلوچستان، یزد، ایلام و … وجود دارد.
ناقلین بیماری در سالک نوع شهری پشه خاکی اهلی به نام فلبوتوموس سرژنتی می باشد که انگل را از انسان به
انسان منتقل می نماید . در سالک نوع روستایی ناقل اصلی پشه خاکی نیمه وحشی به نام فلبوتوموس پاپاتاسی است
که انگل عامل بیماری را از برخی موش های صحرایی به انسان منتقل می کند که چهار گونه رومبومیس اپیموس،
مریونس هوریانه، تاترا ایندیکا و مریونس لیبیکوس به ترتیب در مناطق مرکزی و شمال شرق؛ جنوب شرق؛ مرکز؛
غرب و جنوب و مراکز مرکزی ایران به عنوان مخازن اصلی سالک نوع روستایی شناخته شده اند در ایران به عنوان
مخازن اصلی سالک نوع روستایی شناخته شده اند
انواع لیشمانیوز جلدی
با توجه به عامل بیماری و علائم بالینی، لیشمانیوز جلدی سالک در انسان به دو شکل سالک شهری خشک و سالک روستایی مرطوب بروز می کند.
لیشمانیوز جلدی یا سالک نوع شهری
لیشمانیوز جلدی (سالک) نوع روستایی
کنترل بیماری سالک
در زمان بروز موارد بیماری سالک و حتی انجام بررسی های دوره ای درمناطق آندمیک بررسی وفور ناقلین و زمان
حداکثر فعالیت پشه خاکی، محل تکثیر، درصد آلودگی پشه خاکیها، طول عمر، طول پرواز و فصل فعالیت آنها
درتصمیم گیری به مبارزه با آ نها مهم هستند، درصورتی که اطلاعات لازم در دسترس نباشد براساس اطلاعات
موجود در شهرستا نهای مجاور اقدام به مبارزه می گردد .
ناقل آن، فلبوتوموس سرژنتی، یک گونه اهلی است و در بسیاری از موارد به سمپاشی ابقایی پاسخ مثبت می دهد و نسبت به بسیاری از حشره کشها شامل DDT ، دلتامترین و … حساس است . اولویت آن است که سمپاشی در زمان
بروز اپیدمی در کانون آلوده در خانه بیماران و خانه های مجاور و خانه هایی که سگ آلوده دارند و مرحله بعدحاشیه شهرها و محل جمع آوری زباله ها و نخاله های ساختمانی انجام شود . جمع آوری به موقع زباله ها و نخاله ها و مصالح ساختمانی اهمیت دارد . تکرار سمپاشی در سال بعد قبل از شروع فعالیت پشه خاکی ها در فروردین یا اوایل اردیبهشت ماه در منزل بیماران سال قبل و خانه های همسایه آ نها و ترجیحا یک نوبت نیز در اواخر مرداد ماه انجام شود . درکانو نهای کوچک همه خانه ها سمپاشی می شوند .